زمان تقریبی مطالعه: 18 دقیقه
 

تضاد (علم بدیع)





تضاد، از صنایع معنوی در علم بدیع می‌باشد.


۱ - نام‌های دیگر


این صنعت را طِباق، مطابقه، تطبیق و تکافو نیز نامیده‌اند.
[۱] محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۴۸، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
[۲] مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۰، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
[۳] محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۹۱۷، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.

قدامة بن جعفر (متوفی ۳۳۷) فقط تکافو را به این معنا آورده و طباق را جزو صنعت جناس دانسته است.
[۴] قدامة بن جعفر، نقدالشعر، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، چاپ محمد عبدالنعیم خفاجی، بیروت (بی تا).
[۵] قدامة بن جعفر، نقدالشعر، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمد عبدالنعیم خفاجی، بیروت (بی تا).
[۶] ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۲، ص۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در نخستین کتاب‌های فارسی درباره صنایع بدیعی به اهمیت این صنعت اشاره و تصریح شده است که آن را پارسیان ، متضاد، و دبیران و خلیل‌احمد ، مطابقه خوانده‌اند.
[۷] محمدبن عمر رادویانی، ترجمان البلاغة، ج۱، ص۳۱، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
[۸] محمد بن محمدرشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۲۴، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.


۲ - تعریف


صنعت تضاد آن است که دو معنای متضاد یا به منزله دو ضد را با هم بیاورند، مانند «زندگانی چه کوته و چه دراز/ نه به آخر بمُرد باید باز» ( رودکی ).

۳ - شمول تقابل و تنافی


تضاد اقسام تقابل و تنافی را نیز شامل می‌گردد.
[۹] مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۰، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
[۱۰] محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۹۱۷، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
[۱۱] یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض و القوافی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
خواه تقابل میان دو اسم باشد، مانند «هو الاوّلُ و الآخِرُ و الظّاهرُ والباطنُ...»
[۱۲] حدید/سوره۵۷، آیه۳.    
و در فارسی مانند: «من از حرام و حلال جهان همین دانم/ که باده با تو حلال است و آب بی‌تو حرام»،
[۱۳] غزلیات سعدی، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
خواه میان دو فعل : «... تُوتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ المُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ و تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ و تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ...» (به هر‌که بخواهی ملک می‌دهی و از هر‌ که بخواهی ملک می‌ستانی.
هر‌کس را که بخواهی عزت می‌دهی و هر‌کس را که بخواهی ذلت می‌دهی)؛
[۱۴] آل عمران/سوره۳، آیه۲۶.    
و در فارسی مانند «بردی و باختی دل ما را/ قدر نشناختی دل ما را»،
خواه میان دو حرف : «... لَها ما کَسَبَتْ و عَلیها مااکْتَسَبَتْ...» آنچه (از خوبی) به دست آورده به سود او، و آنچه (از بدی) به دست آورده به زیان اوست؛
[۱۵] بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
که در حرف «ل» معنای سود و در حرف «علی» معنای زیان وجود دارد.
و در فارسی مانند «من ندانم دوستی یا دشمنی/ با منی ای بی‌وفا یا بر مَنی»، خواه میان اسم و فعل مانند «أَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ...» (آیا آن‌کس که مرده بود
و ما زنده اش ساختیم...)؛
[۱۶] انعام/سوره۶، آیه۱۲۲.    


۴ - کاربرد فراوان در ادبیات


صنعت تضاد در ادبیات فارسی و عربی پر‌کاربرد است.
در اشعار عربی بر‌ جای‌مانده از دوران جاهلیت (اواخر سده پنجم تا اوایل سده هفتم میلادی ) این صنعت به کار رفته است، مانند این بیت امرو القیس (متوفی ۵۴۰ میلادی) : «مِکَرٍّ مِفَرٍّ مُقْبلٍ مُدبرٍ معاً/ کجُلْمودِ صَخْرٍ حَطَّهُ السیلُ مِنْ عَلِ»
[۱۷] حسین بن احمد زوزنی، شرح المعلّقات السبع، ج۱، ص۴۰، بیروت: مکتبة دارالبیان (بی تا).
که در آن، میان مکرّ و مفرّ و مُقبل و مُدبر تضاد هست.
[۱۸] یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض و القوافی، ج۱، ص۲۴۶، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

ابن معتز (متوفی ۲۹۶) تصریح کرده که پیشینیان بدین صنعت توجه داشته‌اند و ابتکار مُحْدَثین نیست.
[۱۹] ابن معتز، کتاب البدیع، ج۱، ص۲، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
در سخن بلیغان و خطیبان و شاعران ، این صنعت بسیار یافت می‌شود.
[۲۰] نصر بن حسن مرغینانی، محاسن الکلام، ج۱، ص۲۱، او، کتاب المحاسن فی النظم و النثر، چاپ محمد فشارکی، اصفهان ۱۳۶۴ ش.


۵ - کاربرد در قرآن کریم


در قرآن کریم نیز صنعت تضاد به کار رفته است؛ ازینرو، نویسندگان علوم قرآنی به آن توجه کرده و به ذکر حدود و اقسام آن پرداخته‌اند.
[۲۱] محمد بن طیب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۸۰ـ۸۳، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.
[۲۲] ابن ابی الاصبع، بدیع القرآن، ج۱، ص۳۱ـ۳۴، چاپ حفنی محمدشرف، مصر ۱۳۷۷/ ۱۹۵۷.
[۲۳] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۵ـ۳۲۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.


۶ - کاربرد در احادیث


در احادیث و روایات و سخنان بزرگان دین نیز این صنعت بسیار به کار رفته است.
[۲۴] حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
[۲۵] عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللّغة و سرّالعربیّة، ج۱، ص۴۳۱، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.


۷ - معیار نقد


یکی از معیارهای نقادان در نقد آثار ادبی گذشتگان، چگونگی به کارگیری صنعت تضاد بوده است.
[۲۶] علی بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین المتنبّی و خصومه، ج۱، ص۴۴ـ ۴۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۲۷] حسن بن بشر آمدی، الموازنة بین ابی تمّام و البُحتُری، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (بیروت ۱۳۶۳/ ۱۹۴۴).
[۲۸] حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۱۶ـ۳۲۹، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
[۲۹] ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۲، ص۹ـ۱۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.


۸ - تضاد در شعر شاعران


نظامی عروضی سمرقندی (متوفی سده ششم) درباره این بیت رودکی : «آفرین و مدح سود آید همی/ گر به گنج اندر زیان آید همی»، گفته است که در این بیت از محاسن، هفت صنعت وجود دارد که یکی از آن‌ها تضاد است.
این صنعت تا بدانجا نزد ادیبان فارسی زبان مقبول بوده است که گاه تا هشت مطابقه (شانزده کلمه) را در یک بیت آورده‌اند، مانند «بزم و رزمش وَرد و خار و عفو و خشمش نور و نار/ امن و بیمش تخت و دار و مهر و کینش فخر و عار».
[۳۰] محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
[۳۱] حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ج۱، ص۱۰۱، چاپ میرجلال الدین کزازی، تهران ۱۳۶۹ ش.

همچنین ذکر عناصر اربعه (آب، خاک، باد و آتش) را در یک بیت، از تضادهای مطبوع دانسته‌اند،
[۳۲] محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
[۳۳] حسن بن محمد رامی، حقایق الحدائق، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۱ ش.
مانند این بیت رشیدالدین وطواط : «از آبدار خنجر آتش لهیب تو/ چون باد گشت دشمن ملک تو خاکسار».
[۳۴] محمد بن محمدرشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۲۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۵] محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).


۸.۱ - تضاد در ایجاب و سلب


تضاد هم در ایجاب و هم در سلب واقع می‌شود، بدین‌گونه که دو فعل مثبت و منفی از یک مصدر مشتق باشند، مانند «... وَ لکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لایَعْلَمونَ یَعْلَمونَ ظاهراً مِنَ الْحَیوة الدُّنیا...» (ولی بیش‌تر مردم نمی‌دانند. آنان به ظاهر زندگی دنیا آگاه‌اند)؛
[۳۶] روم/سوره۳۰، آیه۶۷.    
یا در این بیت سعدی : «حریف عهد مودّت شکست و من نشکستم/ خلیل بیخ ارادت برید و من نبریدم»
[۳۷] مصلح بن عبداللّه سعدی، غزلیات سعدی، ج۱، ص۱۹۷، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
یا یکی امر باشد و دیگری نهی ، مانند «... فَلاتَخْشَوُا النّاسَ وَاخْشَونِ...» (بنابراین از مردم نترسید و از من بیم داشته باشید)؛
[۳۸] مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
، یا این بیت کمال‌الدین اسماعیل : «پشت من بشکن و پیمان مشکن/ خون من می‌خور و زنهار مخور».
[۳۹] اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل، دیوان، ج۱، ص۷۰۰، چاپ حسین بحرالعلومی، تهران ۱۳۴۸ ش.


۸.۲ - تضاد معنوی


گاهی تضاد در معنا واقع می‌شود، نه در لفظ، که آن را تضاد معنوی می‌گویند، مانند «... اِنْ اَنْتُم اِلاّ تَکْذِبونَ قالُوا رَبُّنا یَعلَمُ اِنّا اِلَیکُم لَمُرسَلونَ» ((به رسولان ) گفتند: شما جز دروغ نمی‌گویید. (رسولان) گفتند: پروردگارمان می‌داند که ما به سوی شما فرستاده شده‌ایم).
[۴۰] یس/سوره۳۶، آیه۱۵۱۶.    

مفهوم بخش دوم آیه این است که ما راستگوییم.
[۴۱] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.


۸.۳ - تضاد خفی


نوع دیگر تضاد، که آن را خفی می‌نامند، عبارت است از جمع‌کردن دو معنا که یکی از آن دو متعلق به چیزی باشد که آن چیز با معنای دیگر در تضاد است، مانند سببیّت و لزوم، نظیر «... أشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم» (بر کافران سخت گیرند و با یکدیگر مهربان)؛
[۴۲] فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
.
در این آیه، «شدت» مقابل « رحمت » نیست، بلکه مقابل «لین و نرمی» است که سبب رحمت است.
[۴۳] محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۵۲، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
و در فارسی مانند «بقای ملک باد این خاندان را/ که تا باشد خلل در دین نباشد»
[۴۴] غزلیات سعدی، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
که «خلل» مقابل «بقا» نیست اما سبب «فنا» می شود که متضاد «بقا» است.

۸.۴ - تضاد مجازی


گاه طباق، مَجازی است؛ یعنی، معانی متضاد با الفاظ مجاز ذکر شده است، مانند «اَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فأَحْیَیْناهُ....»
[۴۵] انعام/سوره۶، آیه۱۲۲.    
که مراد از «مَیْت»، گمراه و مراد از «احیا»، هدایت است
[۴۶] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
یا این بیت نظامی گنجوی : «از آن سرد آمد این کاخ دلاویز/ که چون جا گرم کردی گویدت خیز».

۹ - تقسیم تضاد


برخی ادیبان تضاد و طباق را به محض (مانند خیر و شر) و غیر محض (مانند صبح و شب) تقسیم کرده‌اند و غیر محض را تضادی دانسته‌اند که در آن چیزی با نازل منزله ضد خود جمع‌آید،
[۴۷] عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، ج۱، ص۲۳۶، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.
[۴۸] حازم بن محمد قرطاجنی، منهاج البلغاء و سراج الادباء، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، چاپ محمدحبیب ابن خوجه، تونس ۱۹۶۶.
یعنی دو چیزی که در واقع ضد هم نیستند، مانند صبح و شب، متضاد قرار گیرند.
پاره‌ای از مطالب کتاب‌های بدیعی نیز به ذکر نمونه‌های متکلف و معیوب صنعت تضاد اختصاص یافته است.
[۴۹] ابن معتز، کتاب البدیع، ج۱، ص۴۶، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
[۵۰] حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۲۸ـ۳۲۹، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
[۵۱] عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، ج۱، ص۲۳۸، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.


۱۰ - صنعت تضاد در کتب


بعضی علمای بدیع، صنعت مطابقه و تضاد را قسمی جداگانه از صنایع بدیعی نشمرده و آن را جزو مراعات نظیر و تناسب دانسته‌اند، زیرا ممکن است از شنیدن‌چیزی، ضد آن نیز به ذهن خطور کند («و بضدّها تَتبیَّنُ الاشیاءُ» : اشیا به ضد خود شناخته می‌شوند.
[۵۲] جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، تهران ۱۳۶۳ ش.

البته بین دانشمندان بلاغت، خلاف این گفته مشهور است.
برخی نیز ایهامِ تضاد و مقابله را در تضاد و طباق مطرح کرده‌اند.
[۵۳] محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۵۳، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
[۵۴] مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۱، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
[۵۵] محمدحسین بن محمدمهدی فروغی، علم بدیع، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۵.
[۵۶] جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲، ص۲۷۵، تهران ۱۳۶۳ ش.


۱۱ - فهرست منابع


(۱) قرآن.
(۲) حسن بن بشر آمدی، الموازنة بین ابی تمّام و البُحتُری، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (بیروت ۱۳۶۳/ ۱۹۴۴).
(۳) ابن ابی الاصبع، بدیع القرآن، چاپ حفنی محمدشرف، مصر ۱۳۷۷/ ۱۹۵۷.
(۴) ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۵) ابن معتز، کتاب البدیع، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۶) محمد بن طیب باقلانی، اعجازالقرآن، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.
(۷) مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
(۸) محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
(۹) عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللّغة و سرّالعربیّة، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۱۰) علی بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین المتنبّی و خصومه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۱۱) یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض و القوافی، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
(۱۲) محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
(۱۳) عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.
(۱۴) محمدبن عمر رادویانی، ترجمان البلاغة، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۵) حسن بن محمد رامی، حقایق الحدائق، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۱۶) محمد بن محمدرشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۷) حسین بن احمد زوزنی، شرح المعلّقات السبع، بیروت: مکتبة دارالبیان (بی تا).
(۱۸) مصلح بن عبداللّه سعدی، غزلیات سعدی، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۲۰) محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
(۲۱) حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
(۲۲) محمدحسین بن محمدمهدی فروغی، علم بدیع، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۵.
(۲۳) قدامة بن جعفر، نقدالشعر، چاپ محمد عبدالنعیم خفاجی، بیروت (بی تا).
(۲۴) حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، چاپ میرجلال الدین کزازی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۵) حازم بن محمد قرطاجنی، منهاج البلغاء و سراج الادباء، چاپ محمدحبیب ابن خوجه، تونس ۱۹۶۶.
(۲۶) اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل، دیوان، چاپ حسین بحرالعلومی، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۲۷) نصر بن حسن مرغینانی، محاسن الکلام، او، کتاب المحاسن فی النظم و النثر، چاپ محمد فشارکی، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
(۲۸) احمد بن عمر نظامی، چهار مقاله، چاپ محمد قزوینی و محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۲۹) الیاس بن یوسف نظامی، سبعه حکیم نظامی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۳۰) جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران ۱۳۶۳ ش.

۱۲ - پانویس

 
۱. ↑ محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۴۸، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
۲. ↑ مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۰، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
۳. ↑ محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۹۱۷، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
۴. ↑ قدامة بن جعفر، نقدالشعر، ج۱، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، چاپ محمد عبدالنعیم خفاجی، بیروت (بی تا).
۵. ↑ قدامة بن جعفر، نقدالشعر، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمد عبدالنعیم خفاجی، بیروت (بی تا).
۶. ↑ ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۲، ص۵، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۷. ↑ محمدبن عمر رادویانی، ترجمان البلاغة، ج۱، ص۳۱، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
۸. ↑ محمد بن محمدرشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۲۴، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
۹. ↑ مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۰، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
۱۰. ↑ محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۹۱۷، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
۱۱. ↑ یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض و القوافی، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۱۲. ↑ حدید/سوره۵۷، آیه۳.    
۱۳. ↑ غزلیات سعدی، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۱۴. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۲۶.    
۱۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
۱۶. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۲۲.    
۱۷. ↑ حسین بن احمد زوزنی، شرح المعلّقات السبع، ج۱، ص۴۰، بیروت: مکتبة دارالبیان (بی تا).
۱۸. ↑ یحیی بن علی خطیب تبریزی، الوافی فی العروض و القوافی، ج۱، ص۲۴۶، چاپ عمر یحیی و فخرالدین قباوه، حلب ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
۱۹. ↑ ابن معتز، کتاب البدیع، ج۱، ص۲، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۲۰. ↑ نصر بن حسن مرغینانی، محاسن الکلام، ج۱، ص۲۱، او، کتاب المحاسن فی النظم و النثر، چاپ محمد فشارکی، اصفهان ۱۳۶۴ ش.
۲۱. ↑ محمد بن طیب باقلانی، اعجازالقرآن، ج۱، ص۸۰ـ۸۳، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۷.
۲۲. ↑ ابن ابی الاصبع، بدیع القرآن، ج۱، ص۳۱ـ۳۴، چاپ حفنی محمدشرف، مصر ۱۳۷۷/ ۱۹۵۷.
۲۳. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۵ـ۳۲۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۲۴. ↑ حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
۲۵. ↑ عبدالملک بن محمد ثعالبی، فقه اللّغة و سرّالعربیّة، ج۱، ص۴۳۱، چاپ سلیمان سلیم بواب، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۲۶. ↑ علی بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین المتنبّی و خصومه، ج۱، ص۴۴ـ ۴۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
۲۷. ↑ حسن بن بشر آمدی، الموازنة بین ابی تمّام و البُحتُری، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (بیروت ۱۳۶۳/ ۱۹۴۴).
۲۸. ↑ حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۱۶ـ۳۲۹، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
۲۹. ↑ ابن رشیق، العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، ج۲، ص۹ـ۱۲، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۳۰. ↑ محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
۳۱. ↑ حسین بن علی کاشفی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، ج۱، ص۱۰۱، چاپ میرجلال الدین کزازی، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳۲. ↑ محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
۳۳. ↑ حسن بن محمد رامی، حقایق الحدائق، ج۱، ص۲۷ـ ۲۸، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۱ ش.
۳۴. ↑ محمد بن محمدرشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، ج۱، ص۲۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳۵. ↑ محمد بن قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، ج۱، ص۳۴۵، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
۳۶. ↑ روم/سوره۳۰، آیه۶۷.    
۳۷. ↑ مصلح بن عبداللّه سعدی، غزلیات سعدی، ج۱، ص۱۹۷، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۳۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
۳۹. ↑ اسماعیل بن محمد کمال الدین اسماعیل، دیوان، ج۱، ص۷۰۰، چاپ حسین بحرالعلومی، تهران ۱۳۴۸ ش.
۴۰. ↑ یس/سوره۳۶، آیه۱۵۱۶.    
۴۱. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۴۲. ↑ فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
۴۳. ↑ محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۵۲، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
۴۴. ↑ غزلیات سعدی، چاپ حبیب یغمایی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۴۵. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۲۲.    
۴۶. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۳، ص۳۲۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
۴۷. ↑ عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، ج۱، ص۲۳۶، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.
۴۸. ↑ حازم بن محمد قرطاجنی، منهاج البلغاء و سراج الادباء، ج۱، ص۴۸ـ۵۰، چاپ محمدحبیب ابن خوجه، تونس ۱۹۶۶.
۴۹. ↑ ابن معتز، کتاب البدیع، ج۱، ص۴۶، چاپ کراتشکوفسکی، لندن ۱۹۳۵، چاپ افست بغداد ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
۵۰. ↑ حسن بن عبداللّه عسکری، کتاب الصناعتین: الکتابة و الشعر، ج۱، ص۳۲۸ـ۳۲۹، چاپ علی محمد بجاوی و محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۹۷۱.
۵۱. ↑ عبداللّه بن محمد خفاجی، سرّالفصاحة، ج۱، ص۲۳۸، چاپ عبدالمتعال صعیدی، (قاهره) ۱۳۷۲/ ۱۹۵۳.
۵۲. ↑ جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲، ص۲۷۴ـ ۲۷۵، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۳. ↑ محمد بن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علوم البلاغة: المعانی و البیان و البدیع، ج۱، ص۳۵۳، بیروت: دارالکتب العلمیة، (بی تا).
۵۴. ↑ مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطول فی شرح تلخیص المفتاح، ج۱، ص۳۳۱، چاپ سنگی (تبریز ۱۳۱۰)، چاپ افست تهران ۱۳۷۴.
۵۵. ↑ محمدحسین بن محمدمهدی فروغی، علم بدیع، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، چاپ سنگی تهران ۱۳۳۵.
۵۶. ↑ جلال الدین همائی، فنون بلاغت و صناعات ادبی، ج۲، ص۲۷۵، تهران ۱۳۶۳ ش.


۱۳ - منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تضاد علم بدیع»، شماره۳۵۹۳.    


رده‌های این صفحه : اصطلاحات علم بدیع | تضاد | علم بدیع




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.